Halifeliğin Kaldırılmasını Yeniden Düşünmek
Halifeliğin Kaldırılması Yeniden Düşünmek, Ali Satan, 18.01.2014
İLEM Sunumlarında Marmara Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ali Satan ile halifelik makamının son dönemini kapsamlı bir şekilde ele aldığı “Halifeliğin Kaldırılması” isimli kitabı üzerine bir sunum gerçekleştirildi.
Halifeliğin kaldırılmasının üzerinden 90 yıl geçmesine rağmen, bu konuda tartışmalar hâlâ devam ediyor. Türkiye’nin modernleşme tarihinde önemli bir dönüm noktasını teşkil eden halifeliğin kaldırılış sürecini, Türk ve İngiliz arşivlerine dayanarak kapsamlı bir şekilde ele alan Ali Satan’ın konu ile ilgili paylaştığı bilgiler, halifeliğin kaldırılış sürecini ve sonrasını yeniden düşünülmesi gerekliliğini ortaya koyuyor. Satan, dört bölüme ayırdığı konuşmasının giriş bölümünde hilafetin doğuşundan Osmanlılara geçişine ve Meşrutiyet döneminde hilafet makamı üzerine yapılan tartışmalara kadar halifelik tarihini gözden geçirdi. “Uluslararası Siyasal Bir Güç Olarak Hilafet” başlıklı birinci bölümde, halifeliğin nasıl uluslararası bir güç haline geldiği masaya yatırdı. Osmanlı’nın gücünü kaybetmesiyle başlayan süreçte halifelik etrafında dünya Müslümanlarının oluşturmaya başladıkları hareketlenme ve bunun karşısında Batı’da gelişen alternatif projeler inceledi. İngiltere, Fransa ve Rusya’nın gizli ve açık anlaşmalarda Hilafet kurumuna karşı ortaya koydukları politikalar tüm yönleriyle ele aldı.
Sunumunun ikinci bölümünde ise; I. Dünya Savaşı sırasında Almanya’nın halifelik politikalarına değinen Satan, Mondros Mütarekesi’nden sonra İngilizlerin İstanbul’a büyük bir donanma ile gelip karaya asker çıkarmasının ardından yaşanan olayları ayrıntılı bir şekilde resmetti. Halife VI. Mehmed Vahdeddin’in, 24 Kasım 1918’de Daily Mail muhabiri ile yaptığı görüşmede, İngiltere’nin Osmanlı devletine karşı sert tavrını halifelik makamını öne sürerek yumuşatmaya çalışan demeçler vermesi, Osmanlı’nın halifelik makamının gücüne hala inandığının bir kanıtı olarak gösterildiğinden bahsetti. Bu dönemde ilk defa Osmanlı halifeliğinin etrafında İslam dünyasında meydana gelen yeni oluşumlara yer verildiğini, Paris Barış Konferansı’nın ardından Hindistanlı Müşir Hüseyin Kıdvai’nin kaleme aldığı İslam’a Çekilen Kılıç Yahut Alemdaran-ı İslami Müdafaa adlı kitabından yapılan çarpıcı alıntılarla o dönem yaşanan tedirginlik gözler önüne seriliyor. “Osmanlılar İslamiyet’in Avrupa’daki tek temsilcileri ve muhafızları olmaları nedeniyle buradan kovulacaklar. Hatta İstanbul’da bulunan İslam’ın nüfuz ve büyüklüğünün misali olan camiiler kiliseye çevrilecek, İslam halifesi Hristiyan krallar derecesinde bulunacak, mevkiinden düşürülecek” diyen Kıdavi bütün Müslümanları hilafet makamını kurtarmak için harekete çağırması o dönemin acı tablosunu görmemizi sağlıyor şeklinde ifade etti. Halifeliğin Vatikanlaştırılma çabalarını gündeme getiren Satan, Şeyhülislamlık makamının yetkileri ve bunun halifelik makamının yerine getirilmesi gibi İngiliz Dışişleri yetkililerinin planlarını belgeleriyle mercek altına aldı.
Konuşmasının üçüncü bölümünde Ankara’nın halifelik kurumuna bakışını anlatan Ali Satan, TBMM-Hilafet ilişikisi, İstiklal Harbi’nin temel motivasyonu, İstanbul-Ankara yakınlaşması ve kopması gibi konulara değindi. Halifeliğin kaldırılma sürecinde Mustafa Kemal’in izlediği yol ve Hilafetin ilgasını destekleyen İslamcı aydınların görüşlerine de yer verdi.
Sunumun son kısımda ise; Satan, halifeliğin kaldırılış sürecini ele aldı. Sırasıyla saltanatın kaldırılması, Abdülmecid Efendi’nin halife seçilmesi, Lozan Anlaşması’nda halifelik meselesi, halifeli meclis idaresinin uyguladığı iç ve dış politikalar, Cumhuriyetin ilanı ve iktidar sorunu ve Ankara’nın bulduğu çözüm halifelik makamının kaldırılması kararının oluşumu ve uygulamaya geçmesi, ayrıntılı olarak irdelenen konular arasındaydı.
Özetle hilafetin kaldırılış sürecini Türk ve İngiliz belgelerinden yola çıkarak ele alan Doç. Dr. Ali Satan’a göre hilafetin kaldırılmasıyla Türkiye, Avrupa karşısında oyun kurucu olamayacağını deklare etmiş oldu.
