İslam Siyaset Düşüncesi Araştırmacılarına Yeni Bir Çerçeve
İlmi Etüdler Derneği (İLEM), 23 Şubat Cumartesi günü Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Prof. Dr. Raşit Küçük Salonu’nda İslam Siyaset Düşüncesi (İSD) Katalog Projesi ve İslam Siyaset Düşüncesi Kitabı Tanıtım Toplantısı gerçekleştirdi. Programda projenin önemi, kataloğun ve kitabın literatüre katkıları ele alındı. İLEM Blog olarak kataloğun yürütücüleri Hızır Murat Köse ve Özgür Kavak ile kataloğa dair bir röportaj gerçekleştirdik. Keyifli okumalar dileriz.
Yirmi yıla yakın bir süredir devam etmekte olan İslam siyaset düşüncesi üzerine çalışma serüveninizi bizlerle paylaşır mısınız?
İslam siyaset düşüncesi üzerine birlikte ve sistematik olarak çalışma serüvenimiz. 2000’li yılların başlarında Bilim ve Sanat Vakfı’nda oluşturulan İslam siyaset düşüncesi okuma grubu ile başladı. Okuma grubu ilk ürünlerini 2004 yılında düzenlenen “Klasiği Yeniden Düşünmek” Sempozyumu’nda bir oturum gerçekleştirerek verdi. (Bu sunumlar daha sonra İslam ve Klasik, (İstanbul: Klasik, 2008) içinde yayınlandı). İkinci okuma grubu ile Divan dergisinin (sayı 27, 2009) “İslam Siyaset Düşüncesi” başlıklı özel sayısı hazırlandı. 2010 yılında Klasik Yayınları bünyesinde İslam Medeniyeti Araştırmaları (İMA) üst başlığı ile yayına başlayan seride “Siyaseti Yeniden Düşünmek” alt başlığı ile İslam siyaset düşüncesine dair telif tercüme eserlerin yayınına başlandı. (Bugüne kadar-Mart, 2019-13 eser yayınlandı). 2016 yılında Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı ile yapılan protokol çerçevesinde “İslam Siyaset Düşüncesi Projesi” başlatıldı. Bu proje kapsamında siyasete dair yazma eserlerin tıpkıbasımı, tahkiki ve tercümeleri hedeflenmektedir. (Bugüne kadar-Nisan, 2019-bu proje kapsamında 5 eser yayınlandı, sayının yakın vadede en az yirmiye ulaşmasını hedefliyoruz).
Yirmi yıla yakın geçmişi bulunan bu serüven, alan temizleme, neşir/ihya ve inşa şeklinde üç aşamaya ayrılabilir. İslam siyaset düşüncesi üzerine modern dönemde ortaya konmuş ve önemli bir yekûn tutan oryantalist yaklaşımla yazılmış çok sayıda eser bulunmaktadır. İslam siyaset düşüncesine dair birinci el kaynaklara ulaşmada çok sıkıntılı yaklaşımlar içeren oryantalist söylem, bu kaynakların sahih bir şekilde anlaşılmasının önünde önemli bir engel oluşturmaktadır. Bu söylemin ciddi bir şekilde değerlendirilmesi ve kritiği alan temizleme aşaması olarak değerlendirilebilir. Bu katalog vesilesiyle de ortaya çıktığı üzere İslam siyaset düşüncesine dair külliyatın önemli bir kısmı yazma halinde tahkikli yayınlanmayı beklemektedir. Neşir/ihya aşaması bu yazmaların (ve daha önce ciddi kusurlarla yayınlanmış eserlerin) tahkikli yayınlarını hedef almaktadır. İslam siyaset düşüncesi üzerine (özellikle de Osmanlı siyaset düşüncesi üzerine) yapılabilecek sahih değerlendirmeler ancak böylesine neşirlerle mümkün olacaktır. İslam siyaset düşüncesinin hem tarihi olarak yeniden değerlendirilmesi hem de onun bugüne dair neler söyleyeceği hususu inşa sürecini teşkil etmektedir. Gelecekle ilgili projeler kapsamında her şeyden önce 19. yüzyılda kestiğimiz bu kataloğu günümüze kadar genişletmeyi planlıyoruz inşallah. Ayrıca günümüze kadar tekmil edilecek bu katalogda mevcut olup bugüne gelmiş tüm eserlerin ve bu eserler üzerine yapılmış ikinci el literatürün yer alacağı bir kütüphanenin merkezde olacağı İslam siyaset düşüncesine dair hem tarihi hem de güncel araştırmaların yapılabileceği bir araştırma merkezi hayali kuruyoruz.
İslam siyaset düşüncesi kataloğu projesi nasıl ortaya çıktı?
İslam siyaset düşüncesi kataloğu projesi uzun soluklu ve hâlâ devam etmekte olan bir serüvenin önemli bir aşamasında ortaya çıktı. İslam siyaset düşüncesine (İSD) dair bir katalog hazırlama fikri yukarıda belirttiğimiz üzere 2000’li yılların başlarında Bilim ve Sanat Vakfı’nda oluşturulan İslam siyaset düşüncesi okuma grubu ile ortaya çıktı. İslam siyaset düşüncesine dair dikkate değer sayıda çalışma olmadığı yönündeki genel kanaate bir eleştiri sadedinde gündeme gelen bu fikir farklı kaynaklarda tespit edilen eserlerin düzensiz kaydıyla başladı ve geçen zaman içinde sistematik bir şekil aldı. İslam siyaset düşüncesi kataloğu projesinin yürütücüleri olarak, 20 yıl boyunca aralıklarla devam eden farklı okuma gruplarındaki öğrencilerin desteği ile 19. yüzyıl başlarına kadar İslam siyaset düşüncesine dair yazılmış eserlerin yer aldığı kapsamlı bir liste hazırladık. Hazırlanan bu liste, 2017 yılında başlayan süreçle, daha önce İslam ahlak düşüncesi kataloğunu hazırlayan İLEM’in çok değerli desteği, birikimi ve tecrübesi ile son hâlini aldı ve İslam siyaset düşüncesi kataloğu şeklinde araştırmacılarla buluştu.
Proje kapsamında neler yapıldı?
İSD kataloğunu hazırlamaya başladığımızda hangi tür metinlerin siyaset alanına gireceği sorusu ile karşılaştık. el-Ahkâmu’s-sultâniyye, es-siyâsetü’ş-şeriyye, nasihatname/edep literatürü, imamet konularında yazılan eserlerin ve filozofların siyasete dair metinlerinin siyaset alanına girdiği hususunda genel bir kabul bulunmakla birlikte bu türler dışında yer alan eserler hakkında bir tartışma bulunmaktadır. İSD kataloğunda yer verilen 805 eseri (Mart-2019 itibariyle) fıkıh (138), kelam (57), tasavvuf (15), felsefe (42), edeb literatürü (315), tarih (44) ve genel (194) başlıklarında tasnif ettik.
Günümüze ulaştığı bilinmeyen ve içeriklerini tespit edemediğimiz eserleri (meşhur bazı eserler dışında) ihtiyaten genel kategorisinde değerlendirdik. (Hakkında ismi dışında bir kayıt bulamadığımız bu eserleri “Günümüze ulaşmamıştır” kaydı yerine bir gün bulunmaları ihtimalini dikkate alarak “Eserin günümüze ulaştığı bilinmemektedir.” kaydı ile katalogladık.) Devletlerin sınırları, idari yapıları ve işleyişleri hakkında önemli bilgiler içeren kitabet, inşa ve coğrafya alanında yazılmış eserlerin temsil gücü yüksek önemli örnekleri de genel kategorisinde ele alındılar. İSD kataloğu giriş denemesi olduğu için harac, emval, hisbe ve emr-i bi’l-maruf gibi konularda yazılan eserlerin tümü kaydedilmedi. Ayrıca siyer/cihad, ceza hukuku, vergi vb. konuları içeren fıkıh metinleri ile imamet bahislerine yer veren kelam kitaplarına da İSD kataloğunda yer verilmedi. İSD kataloğunda yer alan eserlerin şerhleri ve muhtasarları meşhur olanlar hariç kaydedilmedi. İslam siyaset düşüncesinin uygulamada aldığı farklı şekillerini görebileceğimiz ve bunların bu düşünce üzerindeki etkilerinin izini sürebileceğimiz en önemli kaynaklar tarih kitaplarıdır. İslam tarihinde ortaya çıkmış devletler, siyasi yapılar ve bunların işleyişleri ile mevcut siyasi grupların durumları hakkında bilgiler veren tarih kitapları da bazı örnek metinler dışında İSD kataloğunda yer almadılar.
İSD kataloğunu farklı nedenlerle XIX. yüzyılın başlarında sonlandırdık. XIX ve XX. yüzyıllarda bu alanda yazılan eserlerin yekûnu çok daha kapsamlı bir çalışmayı gerektirmektedir. Ayrıca sosyal bilimlerin ortaya çıkışı ile meydan gelen disipliner ayrışma nedeniyle siyaset, hukuk ve iktisat gibi alanlar birbirlerinden kesin denecek çizgilerle ayrıldılar. Öncesinde el-Ahkâmu’s-sultâniyye metinleri içerisinde siyaset başlığı altında değerlendirilen bazı konular bu ayrışma sonrasında örneğin anayasa, idare, vergi, ceza, usul hukuku gibi alanlarda ele alınmaya başlandı. Bu hususlarda bir netliğe ulaşmadan yapılacak bir taramada binlerce eserin tespit edileceği şüphe götürmez bir gerçektir.
İSD kataloğu mevcut tüm eserleri kuşattığı iddiasında değildir. Bu çalışma İslam siyaset düşüncesine dair eserlerin listelenmesine bir “Giriş Denemesi” olarak değerlendirilebilir. Başta DİA olmak üzere İslami eser literatürünü muhtevi temel kaynakların sistematik bir taranması neticesinde İSD kataloğunda yer alan eser sayısının önemli sayıda artacağı âşikardır. Ayrıca İslam siyaset düşüncesine dair kapsamlı bir liste için 19. yüzyılda kestiğimiz bu kataloğun günümüze kadar getirilmesi gerekmektedir.
Projenin kadrosunda kimler yer alıyor, projeye katkıları nelerdir?
İslam siyaset düşüncesi kataloğu projesi koordinatörü Süleyman Güder başından son anına kadar büyük bir titizlik ve ehemmiyetle projenin her aşamasını takip etti ve böylece nihayetlenmesinde büyük bir pay sahibi oldu. Proje yürütücüleri olarak ana listeyi hazırladık ve projenin tüm aşamalarını gerçekleştirme ve takip sürecinde yer aldık. Projenin kataloglanması, özellikle yazma eserlerin teker teker kontrol edilip içeriklerinin tespiti ve yayın aşamasında istatistiki veriler İbrahim Halil Ayten tarafından hazırlandı. Kataloglamanın yazmalar kısmında katalog asistanı Muhammet Emin Canlı yardımcı oldu. Projenin başlangıç aşamasında Ömer Faruk Uysal, onun ayrılması sonrasında Mehmet Beydemir proje sekreteri olarak bu çalışmanın bugüne ulaşmasında bizlere yardımcı oldular. Projenin tüm süreçlerinde proje danışmanları Lütfi Sunar ve İbrahim Halil Üçer çok değerli tecrübe ve birikimlerini bizlerle paylaştılar. Son olarak başta Bilim ve Sanat Vakfı olmak üzere bir şekilde bu süreçte bizlere özveriyle her türlü imkânı ve desteğini esirgemeyen Klasik Yayınları, İstanbul Şehir Üniversitesi ve Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı bünyesindeki değerli idareci dostları ve çalışmanın çeşitli aşamalarında bize yardımcı olan öğrenci arkadaşlarımızı zikretmemiz gerekiyor.
Daha önce İslam siyaset düşüncesi üzerine böylesi bir kataloglama faaliyetinde bulunuldu mu? Diğer katalog çalışmalarından farkı nedir?
Katalog hazırlanırken özellikle şu yazarların Nasr Muhammed Arif; 1994, Yusuf b. Osman el-Hazim; 2014, Bursalı Mehmed Tahir; 1925, M. Orhan Çolak; 2003,Cengiz Kallek; 2004 (özellikle Kitabu’l-harac’ların tespitinde) eserleri sistematik bir şekilde tarandı. Sistematik olmamakla birlikte Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’ndeki ilgili yazarlar ve eser maddeleri gözden geçirildi ve tespit edilen eserler kaydedildi. İSD kataloğu sayı itibariyle en kapsamlı katalog olma yanında eserlerin künye ve içerik bilgilerini internet ortamında araştırıcıların hizmetine sunmaktadır. Ayrıca İSD kataloğu sadece bir katalog olmayıp hangi tür eserlerin İslam siyaset düşüncesi kapsamında yer alabileceği hususuna dikkat çekerek İslam siyaset düşüncesinin kapsadığı alana dair araştırmacılara bir çerçeve sunmaktadır.
Araştırmacılar açısından kataloglamanın faydaları nelerdir?
Araştırmacılar her şeyden önce İslam siyaset düşüncesine dair çok önemli sayıdaki eseri bir arada bulma ve internet ortamında içerikleri de dâhil olmak üzere inceleme imkânı bulacaklar. İSD kataloğunun en önemli katkılarından birisi yaklaşık 215 yazma eserin incelenmiş olmasıdır. Bu eserlerin önemli bir kısmı ilk defa ele alındı ve içerikleri hakkında bilgiler verildi. Ayrıca kütüphane kayıtlarındaki mevcut yanlışlıklara dikkat çekildi. Böylece araştırmacılar için önemli bir merhale kat edilmiş oldu. Bu kataloğun çıktıları kapsamında asırları kapsayan çok uzun bir döneme yayılmış eserlerin çok farklı açılardan (asırlara göre eserlerin tasnifi, yazar sayısı, eser türü, telif, tercüme, şerh sayıları, içerik analizleri) veri analizlerini yapma imkânı bulunacaktır.
