Toplumsal Değişimi Beğeniler Üzerinden Okumak
Yazar: Hanife Kalkan
Toplumsal değişim, zaman içerisinde toplumsal bir yapıda meydana gelen farklılaşmayı ifade etmektedir. Toplumsal kurumlarda ve yapıda meydana gelen farklılaşma makro düzeyde toplumsal değişim olarak tanımlanırken, toplumsal ilişkiler ağında meydana gelen farklılaşma mikro düzeyde toplumsal değişim olarak tanımlanmaktadır. Bir toplumda mikro düzeyde gerçekleşen değişimi gözlemleyebilmek, toplumsal ilişkilerin nasıl değiştiğine eğilmeyi gerektirmektedir. İLEM Yayınları’ndan çıkan Beğeniler: Gündelik Hayatta Toplumsal Değişimin Yansımaları başlıklı kitap, toplumsal değişimi bu mikro boyut üzerinden ele almaktadır. İlk bakışta bireysel bir eylem olarak değerlendirilebilecek olan “beğeni” eylemi, bu eserde bireysel ve sosyalin kesişiminde yer alan ve toplumsal değişimi anlamak bakımından önemli görünen bir eylem olarak ele alınmaktadır.
Dönemin koşullarından ve zamanın ruhundan büyük oranda etkilenen moda anlayışı, beğeniler ve toplumsal değişim konusunun da merkezinde durmaktadır.
Editörlüğünü Lütfi Sunar’ın yaptığı kitap, İLEM İhtisas Toplum Çalışma Grubunun 2016 Bahar döneminde gerçekleştirdiği bir dizi seminer bildirilerinin gözden geçirilmiş halidir. Kitapta farklı yazarların mekan, müzik, mahremiyet ve ölüm gibi konuları toplumsal değişim ve beğenilerin dönüşümü etrafında analiz ettiği altı farklı yazı bulunmaktadır. Kitabın ilk makalesinde Özgür Arun “Türkiye’de Beğenilerin Tahakkümü ve Kültürel Eşitsizlik” başlığıyla beğenilerin tüketimi üzerinden Türkiye’de nasıl bir ayrım ortaya çıktığına değinmektedir. Beğenilerin farklılaşmasıyla farklı sınıfsal pozisyonların da görünürlük kazandığı iddiası üzerinden ilerleyen Arun, Türkiye’de kültürel eşitsizliğin gündelik hayatı hangi biçimlerde organize ettiğini analiz etmektedir. Makalesinin ilk kısmında kuramsal yaklaşımlara değindikten sonra Türkiye’de kültürel eşitsizliğin gündelik yaşamdaki yansımalarını yapmış olduğu çalışmalar üzerinden örneklerle ele almıştır. Televizyon gibi herkes tarafından ulaşılabilir bir mecrada beğeni kültürleri arasında hiyerarşik bir ilişki olup olmadığını ampirik bulgular üzerinden yorumlamıştır. Bu bulgulara göre, Bourdieu’nun üst sınıfa ait olan seçkin beğenilerle orta sınıfların karakteri olan olağan beğeniler arasında kurduğu karşıtlık Türk televizyonunda kendini göstermemektedir.
Arun’a göre üst sınıf, popüler beğenileri tüketenlere karşı belli bir müsamaha ile yaklaşır görünse de popüler ürünleri tüketirken geliştirdikleri ironi, kendilerini diğerlerinden ayıran bariyerler inşa etmektedir. Arun, araştırmalarından elde ettiği bulgulara dayanarak sınıflar arasındaki ayrımın basitçe gelir düzeylerinden kaynaklanmadığını, kültürel tüketimlerin de bu ayrımı keskinleştirdiğini ifade etmektedir. Sınıfsal ayrım ve beğeniler ilişkisinin aydınlatıcı bir biçimde tartışıldığı makalede, Bourdieu’nun beğeniler üzerinden yaptığı ikili ayrıma yönelik eleştirilere rağmen Türkiye’de kültürel tüketim aktiviteleri üzerinden seçkin/sıradan karşıtlığının gözlemlendiği vurgulanmıştır.
Gündelik hayatta toplumsal değişimin yansımalarının okunabileceği bir başka alan ise mekanlardır.
Türkiye’de toplumsal tabakaların tüketim alışkanlıkları ve yaşam tarzlarına yönelik ampirik bir inceleme sunan diğer bir makalede ise Sunar ve ekibinin TÜBİTAK tarafından desteklenen “Türkiye Sosyoekonomik Statü Endeksi Araştırmasının” (113K506) verileri kullanılmıştır. Toplumsal eşitsizlikler söz konusu olduğunda, ekonomik etkenler başat önemde olsa da kültürel farklar da toplumsal eşitsizliklerin artmasında etkili olan önemli bir faktördür. Tüketim, günlük hayat ve yaşam tarzını büyük oranda belirlemekte ve sınıflar arasındaki farklılığı gözler önüne sermektedir. Bu nedenle tüketim alışkanlıkları dolayısıyla da yaşam tarzı, tabakalaşmayı analiz etmede işlevsel bir konumdadır.
Sunar ve arkadaşlarının 2014 yılında Türkiye’de Sosyo-Ekonomik Statü (SES) Endeksi geliştirmek amacıyla yürüttükleri araştırma neticesinde bir hanenin sosyoekonomik statüsünü belirleyen faktörlerin eğitim, meslek ve gelir olduğu tespit edilmiştir. Bu tespit üzerinden de tüketim, kültür ve beğenilerin Sosyo-Ekonomik Statü ile arasındaki bağlantı incelenmiştir. Buna göre, insanların yaşam tarzı, tüketim alışkanlıkları ve beğenileri sahip oldukları Sosyo-Ekonomik Statünün etkisi altındadır. Örneğin, ailece yemeğe çıkma, tatile çıkma, düzenli spor yapma gibi yaşam tarzı hakkında bilgi veren pratikler SES gruplarına göre analiz edildiğinde alt tabakadan üste doğru gidildikçe düzenli ve anlamlı bir şekilde artmaktadır.
Beğenilerin toplumsal değişim ile ilişkisi Uğur Zeynep Güven’in makalesinde müzik tercihleri üzerinden değerlendirilmiştir. Müzik tercihlerinin sınıflar arasındaki ekonomik, sosyal ve kültürel ayrımı yansıttığını öne süren çalışmaların yanı sıra müzik tercihleri de dahil olmak üzere zevk ve beğenilerin belirli toplumsal tabakalara göre sınıflandırılamayacağını savunan çalışmalar da mevcuttur. Makalesinin ilk kısmında bu iki savı tartışan Güven, tarih boyunca toplumsal değişimi harekete geçirmiş makro boyuttaki olay ve olgulardan hareketle müzik ve beğenilerin değişimini ele almıştır. Bu tarihsel süreç içerisinde müziğin kaydedilebilmesini mümkün kılan teknolojik gelişmelerin yaygınlaşması müzik türlerini ve tercihlerini şekillendirmiştir. Makalede teknolojik devrim gibi belli başlı toplumsal olgu olaylar neticesinde jazz ve blues tarzı müzik, arabesk müzik ve rock müziğin nasıl ortaya çıktığı, kimler tarafından alımlandığı ayrıntılı bir biçimde analiz edilmiştir. Güven’in bu analizleri, toplumsal değişimlerin beğeniler üzerinde özel olarak da müzik beğeni ve tercihlerinde ne denli önemli etkilere sahip olduğunu göstermektedir.
İLEM Yayınları’ndan çıkan Beğeniler: Gündelik Hayatta Toplumsal Değişimin Yansımaları başlıklı kitap, toplumsal değişimi bu mikro boyut üzerinden ele almaktadır
Gündelik hayatta toplumsal değişimin yansımalarının okunabileceği bir başka alan ise mekanlardır. Toplumsal ve kültürel yaşamda meydana gelen değişimlerden etkilenen, bununla birlikte toplumsal yaşamı ve ilişkileri şekillendirebilme olanağına sahip olan mekan, Köksal Alver’in “Mekan Beğenmek, Hayat Kurmak” başlıklı makalesinin ana temasını oluşturmaktadır. Sosyolojik muhayyilenin bir kavşağı olarak tanımlanan mekan, insanların beğeni ve tercihlerini de şekillendiren bir unsur olarak ele alınmıştır.
Dönemin koşullarından ve zamanın ruhundan büyük oranda etkilenen moda anlayışı, beğeniler ve toplumsal değişim konusunun da merkezinde durmaktadır. Tüketimi, ayrıcalıklı grupların kendilerini bu ayrıcalıklara sahip olmayanlardan ayırma işlevi üzerinden tanımlayan beğeni literatüründe moda da bu işlevi yerine getiren bir tüketim ve beğeni unsuru olarak ele alınır. Buradan hareketle “Mahremiyetin Dönüşümü” başlıklı makalesinde Alev Erkilet, tesettürün modayla ilintili bir beğeni konusu haline gelmesini bu ayrım üzerinden değerlendirmektedir. Erkilet, son yıllarda Türkiye’de mahremiyet, tesettür ve eşitsizlik gibi konuların algılanmasında önemli değişiklikler meydana geldiğini ve bu değişimin modanın Müslümanların gündelik hayatının bir parçası olması üzerinden okunabileceğini belirtmektedir. Ala ve Aysha dergilerini sınıf-tüketim ilişkisi üzerinden analiz eden Erkilet, bu dergilerin gösterişçi tüketim algısı üzerinden alımlayıcısını modanın olmazsa olmazı olan tüketimin kamusal görünürlüğüne sevk ettiğini aktarmaktadır. Ayrıca bu gibi dergilerin sunduğu yaşam tarzının Müslümanların geçmişte sorguladığı ve hesaplaştığı bir yaşam tarzı olduğunu ancak içinde bulunduğumuz dönemde bu tavrın önemini yitirdiğini de vurgulamaktadır.
Tüketim, günlük hayat ve yaşam tarzını büyük oranda belirlemekte ve sınıflar arasındaki farklılığı gözler önüne sermektedir.
Kitabın son makalesi olan “Ölüm Kavramı Ekseninde Estetik ve Beğeni Değişimleri” başlıklı makalesinde Adem Sağır, gelenekselden moderne geçişte meydana gelen beğeni değişimlerini ölüm ritüelleri ekseninde ele almıştır. Farklı kültürlerin ölümü sunum biçimlerine ve buna yönelik ritüellerin zaman içerisinde değişimine odaklanmıştır. Sonuç olarak toplumsal değişimi ve sınıfsal ayrımı beğeniler üzerinden ele alan bu kitap, günümüzün tüketim toplumunun yaşam tarzı pratiklerini ve bu yaşam tarzının değişimini beğeniler ve tercihler üzerinden analiz etmek noktasında önemli bir kapı aralamaktadır.
Ed. Lütfi Sunar, Beğeniler: Gündelik Hayatta Toplumsal Değişimin Yansımaları, İstanbul: İlem Yayınları, 2018, 170 s.
2021 yılında İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Sosyoloji bölümünde lisans eğitimini tamamladı. Aynı dönemde İLEM Eğitim Programı’ndan mezun oldu ve şu anda İLEM Eğitim Komisyonu’nda yer almaktadır. Hali hazırda İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyoloji Bölümünde yüksek lisans eğitimine devam etmektedir. Akademik ilgi alanlarını Postkolonyal Teori, Maduniyet Çalışmaları, Toplumsal Eşitsizlik ve Tabakalaşma oluşturmaktadır.
