Gazzali’de İnsanın Kemali: Eğitim
İdeal bir eğitim modeli ortaya koymak, eğitimin gayesi ile eğitimin öznesi ve nesnesi konumunda olan insana dair derin bir tasavvuru gerektirmektedir. Ü. Betül Kanburoğlu Ergün’ün doktora tezi olarak kaleme aldığı bu kitap; klasik dönem İslam düşünürlerinden Gazzali’nin düşüncesinde insanın kemalinin imkanı, anlamı, sınırı ve kemali edinmenin yollarını mesele edinerek ideal bir eğitim anlayışını, eğitimin gayesi açısından ortaya koymuştur. Kitap, Gazzali düşüncesinde insanın kemali meselesini ahlak ve eğitim alanlarıyla ilişkili olarak ele alan tek çalışmadır.
Gazzali’nin insan tasavvurunun kemal tasavvurunu hangi yönlerden etkilediği, Gazzali’ye göre insanın tabiatı ve ahlakının değişebilirliği ve bunun kemale etkisinin ne olduğu, insanın kemalinin kişinin tabii hale dönmesi mi yoksa bu dünyadaki yaptıklarıyla kazandığı yetkinlik hali mi olduğu, kemali elde etmede eğiticinin gerekip gerekmediği, her insanın eğitim yoluyla değişmesinin mümkün olup olmadığı, kemal kavramını merkeze almış eğitim düşüncesinin esas aldığı ilkelerin ne olması gerektiği, kitabın cevap aradığı temel sorulardır.
İnsanın kemali, modern eğitim düşüncelerinde de var olan ancak parçacı bir şekilde yaklaşılan bir meseledir. İyi bir öğretmen olup iyi bir ebeveyn olmayan veya belirli bir meslekte uzmanlaşmış ancak iç huzurunu tamamlayamamış bireylerle sıkça karşılaşılır. Diğer taraftan bütün bireyler eşit kabul edilerek aynı kemal düzeyine erişmeleri beklenmekte ve eğitimde bireysel farklılıklar göz ardı edilmektedir. Yazar, kitapta söz konusu parçacı kemal anlayışı yerine gerek ruh ve beden bütünlüğü gerekse toplumsal roller bağlamında bütüncül bir kemal anlayışını ortaya koyarak, bireylerin biricikliğini esas alan bir eğitim modeli sunmaktadır.
Kitap; Gazzali’nin Entelektüel Biyografisi: Munkız Üzerinden Kemali Okumak, İnsan: Tabiat ve Ahlak, Kemal: İnsanın Yetkinliği, Eğitim: İnsan Değişir mi? başlıkları altında dört bölümden oluşmaktadır. Kitabın ilk bölümünde hakikat arayışı esnasında hem teorik hem de pratik anlamda kemali bizzat deneyimlemiş olan Gazzali’nin el-Munkız adlı eserindeki biyografisine yer verilmiştir. İkinci bölümde insan, tabiat ve ahlak bakımından ele alınmıştır. İnsanın yapısı, ruh-beden ilişkisi üzerinden; insanın tabiatı ise insanın ruhi yönünün tabiatı olan fıtrat ve bedeni yönünün tabiatı olan mizaç üzerinden ortaya konularak insanın ayırt edici özelliklerine yer verilmiştir. Ahlakın anlamı, güzel ahlak ve ahlakı geliştirmenin yolları, insanın tabiatı ile irtibatlı bir şekilde ele alınmıştır. Gazzali’nin fıtrata dair özgün tahlillerine ve mizaçla ilgili Galen ve İbn Sina’dan aktardığı görüşlere yer verilmiştir. Fıtratın ilk anlamı, insanın iman etme potansiyeli ile yaratılmış olmasıdır. Bu bağlamda eğitimin işlevi söz konusu imanı açığa çıkarıp korumaktır. Fıtratın ikinci anlamı, nefsin ameli kuvvetlerinin hem faziletleri hem de reziletleri elde etme yönünde potansiyele sahip olmasıdır. Güzel ahlakın kazanılması fıtratın bu yönüyle ilişkilidir.
Kitabın üçüncü bölümünde kemal fikri, varlık ve bilgi cihetinden ele alınarak ruh-beden ilişkisinin kemal boyutu incelenmiştir. Mutluluk-kemal ilişkisi, kemalin ön şartı olarak kendini tanıma, insanın kemale ulaşmasının yolları olarak ilim ve amel, kemalin tezahür bakımından biricikliği ele alınan diğer konulardandır.
Kitabın dördüncü bölümünde, “İnsan” ve “Kemal” bölümlerinde ortaya konan bilgiler çerçevesinde mümkün ve gerekli olduğu tespit edilen eğitim meselesi; Gazzali’nin eğitimle ilişkili kullandığı talim, teallüm, terbiye, tedip, tehzip, tezkiye tasfiye, ıslah gibi kavramlar üzerinden incelenmiştir. Daha sonra eğitimin anlamı ve gayesi, imkanı ve sınırları, eğitimin ilkeleri ve eğiticinin gerekliliği meselelerine yer verilmiştir.
Yazıya konu olan bu çalışma eğitim meselesini, Gazzali düşüncesinde insan ve kemal fikri üzerinden ele alması itibarıyla felsefi derinliği olan bir çalışmadır. Bu minvalde yazarın ulaştığı sonuçların ve yaptığı değerlendirmelerin oldukça kıymetli olduğunu söylemek gerekir. Araştırmanın sonunda yazarın ulaştığı sonuçlar şu şekildedir: Kemal, fıtrata dönmek değildir. Kemal, fıtratta bilkuvve bulunmakta ve eğitim ile bilfiil hale getirilmektedir. İnsan tabiatının yönlendirilebilir olması ve ahlakın değişebilmesi, kemali elde etmenin imkanıdır. Eğitimin işlevi, kişinin mizacındaki yönelim ve yatkınlıkların farkında olmasını sağlamak, bu yönlerini geliştirmesi için kişiyi yönlendirmektir. Eğitim, bir eğiticinin yönlendirmesiyle gerçekleşmelidir. Gazzali düşüncesine göre oluşturulmuş eğitim düşüncesinin temel ilkelerinin kişiye görelilik, tedricilik ve itidal olması gerekmektedir.
Gazzali’nin düşünce sistemindeki bütünlük, meseleyi etraflı bir biçimde ele almayı kolaylaştırmış olsa dahi yazar, Gazzali’nin farklı ilmi disiplinlerde yazmış olduğu eserlerden istifade ederek meseleler arasında kurduğu irtibatlar, bu meseleleri sorunsallaştırması, konuların tasnifi ve başlıklandırmadaki özgünlüğü ile Gazzali’nin düşüncesinde insanın kemalini çok yönlü bir biçimde almıştır. Böylece gerek eğitim gerek düşünce alanına oldukça önemli bir katkı sağlamıştır.
